مرکز پزشکی، آموزشی و درمانی شهدای تجریش

همه چیز درباره کم توانی ذهنی/ برای جلوگیری از بسیاری از مشکلات ذهنی تنها چند قطره خون کافی است

کم توانی ذهنی یکی از مشکلات مهم کودکــان در جوامـع مختلـف است و مراقبـت از ایـن گـروه کودکان، علاوه بر مشکلات مالی، افراد خانواده را از نظر عاطفی و روانی نیز در تنگنا قرار می دهد. بدون شک مهمترین راه حل این دشواریها، پیشگیری از وقوع کم توانی عقلی است که در موارد فراوانی با غربالگری میسر است.

به گزارش روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، در تقویم روز ۳۰تیرماه به عنوان روز کم توانی ذهنی معرفی شده است؛ بروز عوارض بیماری در هر کودک منجر به ایجاد پیامدهای جبران ناپذیر و متعدد خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی ودرمانی خواهد شد که با افزایش آگاهی جوامع نسبت به کم توانی و شناسایی برخی از عوامل بروز آن، می توان از بروز بسیاری از موارد جدید جلوگیری کرد.

دکتر فرزاد اشرافی متخصص مغز و اعصاب در گفت و گو با خبرنگار روابط عمومی دانشگاه درباره کم توانی ذهنی اظهار کرد: عقب مـانده ذهنـی بـه فردی گفته می شود کــه فعالیت هـای ذهنـی او در حـد قـابل ملاحظـه ای کاهش یافته، ضریب هوشی کمتر از ۷۰داشته باشــد، در قدرت تطبیق وی بـا محیـط زنـدگـی اختـلال چشـمگیری وجود داشته باشد و در یـادگـیری و توانـایی انجـام مســئولیتهای شخصی واجتماعی وی با اشکال مواجه باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان اینکه معمولا مجموعــه ایـن مشـکلات در طـی دوران رشــد و نمــوی عصبـی بروز می کند، درباره دسته بندی انواع کم توانی های ذهنی گفت: بیمـاران دارای بــهره هوشی ۶۹-۵۰را جــزء مـوارد خفیـف(آموزش پذیر) ، ۴۹-۳۵را متوسـط (تربیت پذیر)، ۲۰-۳۴را شدیـــــد و کمـتر از ۲۰را عمیـق یـــا پیشــرفته طبقه بندی می کنند.

وی با بیان اینکه در اکـثر بررسـیها، تسـت ضریـب هوشـی(IQ test) بـرای تـــایید کم توانی و میزان شـدت آن بـه کار مـی رود، توضیح داد: عواملی که ممکن است باعث عقب ماندگی عقلی شوند به سه گروه قبـــــل از تولـد، حیـن تولد و پس از تولـــد تقسیم می شوند.

این متخصص مغز و اعصاب درباره سندروم داون گفت: شایعترین ناهنجـاری کروموزومـی کـه بـا کم توانی ذهنی همراه است، تریزومــــی ۲۱)ســندرم داون) اسـت که احتمــال تکـرار آن در حاملگی هـای بعـدی  یک تا دو درصد است و به نظر میرسد با سن مادر ارتباط داشتـــه باشد. بروز ایـن سندرم در مادران سنیـــــن کمتر از ۲۰ســال و بـالاتر از ۳۵سـال بیشتر از سایر افراد است.

دکتر اشرافی درباره انواع علل کم توانی های قبل از تولد توضیح داد: اختلالات متابولیکی مادر از قبیل دیـابت، کم کاری تیرویید، عوامل دارویی و تابش اشعـــه بخصــوص در هفتـه های پنج تا هجدهم حاملگـــــی و اختــلالات متــابولیکی ارثــی مــانند فنیل کتـــونوری، مصرف الکل و مواد مخدر از علل دیگر ایجاد عقب ماندگی های قبل از زایمانی هستند.



۱۰تا ۲۰درصد کم توانی های ذهنی بر اثر عوامل حین تولد است

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی درباره عوامل کم توانی ذهنـی در حین تولد گفت: این عوامل شامل خفگـی زایمانی، نارس بودن جنین، خونریزی و زایمانهای ســخت، عوامل دارویی و تاخیر رشد داخل رحمی می شود و این عوامل باعث ایجاد حـدود ۱۰تا ۲۰درصد از موارد عقب ماندگی ذهنی می شوند.

وی درباره عوامل ایجاد کم توانی ذهنی پس از تولد بیان کرد: این عوامل شــامل ناهنجــاری و نقـــــص ســاختمانی مغــز، بسته شـدن زودرس شـکاف بیـــن اســتخوانهای جمجمــه، نقـص متابولیکــــــــی مــادرزادی، اختـلال اسـیدهای آمینـه مـانند فنیلکتـونوری، اختلال اسـیدهای ارگانیـــک، کم کاری تیرویید، افت قند خون، عفونت هــای باکتریایـــــی و ویروســــــی، حوادث، ضربه ها و مسمومیتها به خصـوص در سنیــــن زیر پنج سال و اختلال در امر مراقبت از کودک، محرومیتهـای محیطــــی، اجتماعــــی و عاطفــــی و  سوء تغذیه می شود.

علل بروز ۱۲تا ۶۵درصد از کم توانی های ذهنی ناشناخته است

دکتر اشرافی یادآور شد: علیرغـــــم توسعـــــه اقدامــات تشخیصـی در بررسیهای مختلــــف، برای ۱۲تا ۶۵درصد مـوارد عقب ماندگــی ذهنــی علــــت مشخصــــی یافـــت نشـده و بــــــه عنــوان نامشخــــص (Idiopathic ) طبقه بنــــــدی می شوند.



این متخصص یادآور شد: از جمله بیماری های همراه با کم توانی های ذهنی که در شایعترین حالت در موارد شدید و بسیار شدید عقب ماندگی ذهنی دیده می‌شود، ناتوانائی‌های حسی، حرکتی و صرع است.

دکتر اشرافی با بیان اینکه فقط یک سوم این افراد تحرک دارند و یک چهارم به دیگران وابسته هستند، گفت: مشکلات شنوایی و بینایی مانع دیگری برای توانایی شناختی است

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی «اسپاستیسیتی»، «اتاکسی» و «آتتوز» را از دیگر  ناتوانی‌های حرکتی شایع این افراد عنوان کرد.

محمدرضا غفارزاده رزاقی رئیس گروه سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد معاونت امور بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نیز در گفت و گو با خبرنگار این معاونت درباره کم توانی ذهنی توضیح داد: عقب ماندگی ذهنی یک بیماری خاص نیست، بلکه اختلالی در رشد مغزی است که به علل مختلف ایجاد می‌شود.

 وی درباره اقدامات این گروه برای شناسایی و پیگیری کم توانی ذهنی اظهار کرد: غربالگری کم توانی ذهنی درنظام بهداشتی توسط مراقبان سلامت و بهورزان بر اساس سوالات استاندارد، پرسشنامه تخصصی حوزه سلامت روان و همچنین تطابق با جدول رشدی و حرکتی انجام می شود و در صورت مثبت بودن این غربالگری فرد به پزشک و کارشناس سلامت روان و رفتار ارجاع داده می شوند.

  وی افزود: در ادامه کارشناسان سلامت روان و رفتار پس از بررسی و ارجاع فرد به مراکز مربوطه، آموزشهایی را برای خانواده و اطرافیان شخص طراحی می کنند.

 ۱۸۰کم توان ذهنی تحت پوشش دانشگاه هستند

 غفارزاده رزاقی درباره تعداد کم توانان ذهنی تحت پوشش دانشگاه گفت: در حال حاضر بیش از ۱۸۰ عقب مانده ذهنی در سطح مراکز و شبکه های تحت پوشش زیر نظر این معاونت شناسایی و تحت پیگیری هستند.

علاوه بر غربالگری، به منظور پیشگیری از کم توانی ذهنی اقداماتی در گروه پیشگیری و مبارزه با بیماریهای معاونت امور بهداشتی انجام می شود.

دکتر فرزانه فربخش رئیس گروه بیماریهای غیر واگیر درباره این اقدامات توضیح داد: برنامه غربالگری نوزادان از سال ۸۴با غربالگری بیماری کم کاری تیروئید نوزادان در نظام بهداشتی کشور آغاز و در سال ۱۳۸۶با اضافه شدن دو برنامه غربالگری بیماری فنیل کتونوری و فاویسم گسترش پیدا کرد وبا اضافه شدن غربالگری ۲۰بیماری متابولیک ارثی دیگر در سال ۹۷،  در حال حاضر بعنوان یکی از شاخص ترین فعالیتهای بهداشتی در سال های اخیر مطرح است.

 برای جلوگیری از بروز بسیاری از بیماری های ذهنی تنها چند قطره خون کافی است

 وی افزود: در طی این برنامه مراقبان سلامت مراکز خدمات جامع سلامت برای شناسایی نوزادانی که ممکن است با مشکلات و اختلالات متابولیک به دنیا بیایند، تنها با گرفتن چند قطره خون و انجام آزمایش غربالگری بیماری های متابولیک مادرزادی، نوزاد را در مقابل خطر بروز بسیاري از بیماریهاي ذهنی و جسمی محافظت می کنند.

 دکتر فربخش با بیان اینکه آزمایش غربالگري، براي تشخیص نوزادان مبتلا به اختلالات متابولیک بسیار مفید است، گفت: بسیاری از این بیماري ها، در صورت تشخیص زود هنگام، قابل کنترل و درمان بوده و می توان از بروز علایم شدید و خطرناك این بیماریها جلوگیري کرد.

 وی یادآور شد: در صورت تاخیر در تشخیص و درمان، این بیماریها می توانند مشکلات ذهنی و جسمی همچون عدم توانایی حرکتی، کم توانی ذهنی، سوء تغذیه و عدم توانایی در تکلم را به دنبال داشته باشند.

 رئیس گروه بیماریهای غیرواگیر معاونت امور بهداشتی ادامه داد: کم کاری مادرزادی تیروئید عوارض جبران ناپذیری بر رشد و تکامل مغز و اعصاب مرکزی، رشد طولی و قد نوزاد بر جای می گذارد.

 دکتر فربخش با بیان اینکه بیماری فنیل کتونوری در بدو تولد هیچ‌گونه نشانه آشکاری ندارد، توضیح داد: نوزاد در دو تا سه ماه اول زندگی، ظاهر کاملا سالمی دارد، ولی به تدریج علائم بیماری نمایان شده و با گذشت زمان کودک دچار عقب ماندگی ذهنی می شود.

 وی درباره عوارض این بیماری گفت: در این صورت کودک اغلب ناآرام و پر جنب و جوش شده و تعادل عصبی خوبی ندارد، قدرت تکلم او ضعیف و راه رفتنش دچار مشکل شده و عقب ماندگی ذهنی در این بیماری شدید است. همچنین کودک مبتلا، بیش فعالی همراه با حرکات بی هدف پیدا می کند.

 ۵۰۰هزار نوزاد از جمعیت تحت پوشش دانشگاه مورد غربالگری قرار گرفته اند

 دکتر فربخش ضمن اشاره به اینکه طی سالهای سپری شده از شروع برنامه، بالغ بر ۵۰۰هزار نوزاد از جمعیت تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی مورد غربالگری و تشخیص زودرس بیماری های مذکور قرار گرفته اند، افزود: با انجام این غربالگری ساده و کم هزینه از عوارض جبران ناپذیر و دائمی و پرهزینه این بیماری ها بر نوزادان نظیر عقب ماندگی ذهنی، کم شنوایی و  افت تحصیلی جلوگیری شده است.

وی با بیان این که متاسفانه کلیه نوزادان مبتلا به بیماری فنیل کتونوری قبل از اجرای برنامه غربالگری در سال ۱۳۸۶، بدلیل کشف دیررس بیماری، به عقب ماندگی ذهنی به درجات مختلف مبتلا می‌شدند و با اجرای این برنامه از بروز موارد مشابه جلوگیری شده است، این مهم را یکی از ارزشمندترین دستاوردهای حوزه بهداشت برشمرد.

 وی افزود: سالانه حدود ۶۵هزار نوزاد در حوزه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی غربالگری می‌شوند بطوری که در سال ۹۷، بالغ بر ۶۶هزار نوزاد مورد غربالگری قرار گرفته اند که از این تعداد ۱۷۸مورد مبتلا به هیپوتیروئیدی نوزادی تشخیص داده شده و مورد مراقبت قرار گرفتند. همچنین در سال گذشته ۱۳مورد ابتلا به فنیل کتونوری کشف و گزارش شده است.

رئیس گروه بیماریهای غیر واگیر خاطر نشان کرد: در حال حاضر حدود ۴۰۰کودک تحت مراقبت بیماری کم کاری تیروئید و حدود ۱۷۰کودک تحت مراقبت بیماری فنیل کتونوری قرار دارند. به منظور پیشگیری از بروز فرزندان بیمار دیگر در والدین دارای فرزند مبتلا به فنیل کتونوری نیز ۱۴۶نفر از مادران این بیماران که در سنین باروری قرار دارند از خدمات مشاوره، مراقبت و پیگیری در مراکز خدمات جامع سلامت منتفع می شوند.

دکتر فربخش در ادامه به نحوه ارائه خدمات درباره این برنامه پرداخت و اظهار کرد: نوزادان شناسایی شده مبتلا به بیماری کم کاری تیروئید به مدت ۳۶ماه تحت مراقبت مستمر مراکز خدمات جامع سلامت قرار می گیرند. همچنین نوزادان مبتلا به بیماری فنیل کتونوری شناسایی شده جهت دریافت درمان های تخصصی به بیمارستان منتخب ارجاع شده و خانواده های آنان از خدمات رایگان مشاوره ژنتیک در مراکز خدمات جامع سلامت بهره مند می گردند. با انجام مشاوره و آزمایشات تخصصی ژنتیک در خانواده های مبتلا از بروز بیماری در فرزندان بعدی خانواده پیشگیری می شود.

وی در پایان ضمن اعلام این خبر که در حال حاضر ۷۱مرکز غربالگری نوزادان در سطح دانشگاه وجود دارد، از مردم خواست که جهت انجام آزمایش خون کف پای نوزاد در روزهای سوم تا پنجم پس از تولد فرزندشان به مراکز مذکور مراجعه و از سلامت نوزاد خود اطمینان حاصل نمایند.